Халықаралық тілдің жалпы оқулығы а) Әліппе A a B b C c Ĉ
ĉ D d E e F f G g Ĝ ĝ H h Ĥ ĥ I i J j Ĵ ĵ K k L l M m N n O o
P p R r
S s Ŝ ŝ T t U u Ŭ ŭ V v Z z ә) Сөз таптары 1. Эсперантода la -
деген белгілі ғана артикль бар. 2. Зат есім әрқашан –о - ға аяқталады. Зат есімнің көптік жалғауы: -j. Зат есімнің екі септігі бар: атау мен табыс; табыс септік -n жалғауы арқылы жасалады.Көмекші есімдер басқа септіктердің ұғымын білдіреді(ілік септік – de, барыс септік – al, көмектес септік – kun). Мысалы: Patro -әке, patron - әкені, de patro - әкенің, al patro - әкеге, patrojn - әкелерді. 3. Сын есім әрқашан –а - ға аяқталады. Зат есім септіктерінің мен көптік түрінің жалғаулары бар. Салыстырмалы шырай pli деген сөз арқылы жасалады, күшейтпелі шырай plej деген сөз арқылы жасалады. Мысалы: pli blanka ol nego - қардай аппақ , mi havas la plej bonan patrinon – менің ең жақсы шешем бар. 4. Сан есім. Есептік сан есім септелмейді: unu - бір , du - екі , tri -үш , kvar – төрт, kvin - бес, ses - алты, sep - жеті, ok - сегіз, naŭ - тоғыз, dek – он, cent - жүз, mil – мың. Ондықтар мен жүздіктар сан есімдердің жәй қосылуымен жасалады. Реттік сан есімдері -а -сын есімнің жалғауы арқылы жасалады. Көбейткіш obl- деген жұрнақ арқылы, бөлшектік –on, жинақтық -op, бөлгіш po деген сөз арқылы жасалады. Мысалы: kvincent tridek tri = 533, kvara – төртінші, unuo - бірлік, due - екіншіден, triobla – үш есе , duope - екеу, po kvin – бес бестен 5. Есімдік. Жіктеу есімдіктер: mi - мен, vi - сен, Сіз, сендер, li
- ол , ŝi - ол, ĝi
- ол, ni - біз, ili - олар,
oni – белгісіздік есімдік. Өздік есімдіктер сын есімнің a- деген жалғауы
арқылы жасалады. Есімдіктер зат есімдер сияқты септеледі. Мысалы: min - мені, mia – менің. 6. Етістік жіктелмейді, көпше түрі болмайды. Мысалы: mi faras - мен істеп жатырмын, la patro
faras - әкем істеп жатыр, ni faras
- біз істеп жатырмыз. 7. Үстеу
e - ге аяқталады.
Үстеу шырайларының жалғаулары
сын есімдей. Мысалы: Mia frato pli bone
kantas ol mi - Менің
ағам менен жақсырақ ән салады. 8. Көмекші есімдер зат есімнің,
есімдіктің атау септік түрімен қолданады. б) Жалпы ережелер. 1. Әрбір сөзді жазылғандай оқу керек.. 2. Екпін әрқашан соңғы
буын алдына қойылады 3. Туынды сөздер
сөздердің жай қосылуымен
жасалады (басты сөз соңында жазылады). Сөздер бірге жазылады,
сызықшамен бір-бірінен бөлінеді. Грамматикалық
жалғаулар сөз таптарыдай да
қолданылады. (Мысалы:
vapor`ŝip`o пароход -- vapor бу, ŝip кеме, o зат есімнің жалғауы). 4. Болымсыз сөздермен бірге ne демеулігі пайдалануға болмайды (Мысалы: mi neniam vidis мен
әрқашан көрмедім). 5. «Қайда» (барыс септік)
сұраққа жауап беретін сөздерге табыс септіктің
жалғаулары қосылады (
Мысалы: tie онда -- tien әрі қарай ; Varsovion
Варшаваға). 6. Әрбір септеуліктің белгілі тұрақты мағынасы бар. Егер септеулікті қолдану керек, ал тура
мағынасы бойынша қандай білмесең, je септеулігі пайдалану қажет. Je септеуліктің
тұрақты мағынасы жоқ.(Мысалы ĝoji je tio осыған
қуану; enuo je la patrujo отанға сағыну. Je септеуліктің орнына септеуліксіз табыс
септікті пайдалануға болады. 7. «Шетел» немесе «халықаралық» сөздер
(тілдердің көбіне жалғыз жат тілінен еңген) халықаралық тілінде
өзгеріссіз пайдаланады. Олардың да халықаралық емлесі
бар. Әр түрлі түбірлі сөздерде негізгі сөзді
өзгеріссіз жазып, басқа да
түбірлі сөздерді халықаралық ережелері бойынша жасау
керек. (Мысалы: ұлт -- nacio, но ұлттық -- nacia).
8. Зат есімнің жалғауларының орнына апострофты қоюға болады. (Мысалы: Ŝiller' Ŝillero орнына; de l'mondo de la mondo орнына). |